ความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับภูมิปัญญาท้องถิ่น
๑.ความหมายของถูมิปัญญาท้องถิ่น

ภูมิปัญญา  หมายถึง  การสั่งสมประสบการณ์ในอดีตของท้องถิ่นนั้นๆ แล้วพัฒนาความรู้นั้นเพื่อใช้ประกอบการดำรงชีวิตให่มีความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นและเป็นเครื่องมือในการสร้างสังคมให้ดำรงอยู่ร่วมกันได้อย่างมีความสุข ภูมิปัญญาเป็นทั้งศาสตร์และศิลป์เป็นกลวิธีหรือเทคนิคในการนำเอาความรู้มาใช้งานได้อย่างมีประสิทธิภาพ

๒. ลักษณะของภูมิปัญญา

      ภูมิปัญญาท้องถิ่นมีลักษณะสำคัญดังที่ผู้รู้ได้อธิบายไว้ ดังนี้

      ๒.๑ ลักษณะสำคัญของภูมิปัญญาท้องถิ่นมี ๔ ลักษณะ ดังนี้ (นิธิ เฮียวศรีวงศ์.๒๕๓๖:๒๓๖)

        ๒.๑.๑ ความรู้และระบบความรู้ ภูมิปัญญาเป็นระบบความรู้ที่ไม่ถือว่าเป็นวิทยาศาสตร์ฉะนั้นในการศึกษาเรื่องภูมิปัญญาจะเข้าไปดูว่าชาวบ้านรู้อะไรอย่างเดียวไม่พอ ต้องศึกษาว่าเขาเห็นสิ่งต่างๆเหล่านั้นได้อย่างไร

        ๒.๑.๒ การสั่งสมและการกระจายความรู้ ภูมิปัญญาเกิดจาการสั่งสมและการกระจายความรู้โดยการนำความรู้มาบริการคนอื่น เช่น หมอพื้นบ้าน สั่งสมความรู้ทางการแพทย์ไว้ในตัวคนๆหนึ่ง ซึ่งมีกระบวนการที่ทำให้เขาสั่งสมความรู้ เราควรศึกษาด้วยว่ากระบวนการนี้เป็นอย่างไรหมอคนหนึ่งสามารถสร้างหมอคนอื่นๆต่อมาได้อย่างไร

        ๒.๑.๓ การถ่ายทอดความรู้ ภูมิปัญญาท้องถิ่นไม่ได้มีสถาบันถ่ายทอดความรู้ภูมิปัญญา แต่พบว่า มีกระบวนการถ่ายทอดที่ซับซ้อน ถ้าเราต้องการเข้าใจภูมิปัญญาท้องถิ่น เราต้องเข้าใจกระบวนการถ่ายทอดความรู้จากคนรุ่นหนึ่งไปสู่คนอีกรุ่นหนึ่ง

        ๒.๑.๔ การสร้างสรรค์การปรับปรุงระบบความรู้ของภูมิปัญญาชาวบ้านไม่ได้ยุดนิ่งอยู่กับที่ แต่ได้ถูกปรับเปลี่ยนความรู้และระบบความรู้เพื่อเผชิญกับความเปลี่ยนแปลง

๓. ความสำคัญของภูมิปัญญา

      ภูมิปัญญาชาวบ้านมีความสำคัญต่อชาวบ้าน ครอบครัว และชุมชน ดังต่อไปนี้ (สมจิต พรหมเทพ.๒๕๔๓:๖๗-๖๘)

      ๓.๑ เป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่สืบทอดกันมาแต่อดีตอันยาวนานจนกลายเป็นวิ๔ประจำวันของตนเองและชุมชนตลอดมา

      ๓.๒ เป็นมรดกทางสังคมที่ได้จากการเรียนรู้ โดยผ่านกระบวนการขัดเกลาของกลุ่มคน

      ๓.๓ เป็นทรัพย์สินทางปัญญาที่มีคุณค่าอย่างยิ่งไม่ยิ่งหย่อนไปกว่าความรู้ทางวิทยาศาสตร์

      ๓.๔ เป็นข้อมูลพื้นฐานในการดำรงชีวิตและการพัฒนาอย่างยั่งยืนจากอดีตจนถึงปัจจุบัน

      ๓.๕ เป็นแนวทางนำไปสู่การปรับตัวของชุมชน ช่วยพัฒนาเศรษฐกิจ แบบพึ่งตนเองของชุมชน

      ๓.๖ ช่วยเพิ่มความสมดุลระหว่างธรรมชาติ สิ่งแวดล้อมกับชุมชน

๔. ประเภทของภูมิปัญญาชาวบ้าน

      สำนักงานคณะกรรมการศึกษาแห่งชาติ(๒๕๔๑:๒๔-๒๕) ได้จำแนก ภูมิปัญญาท้องถิ่นไว้ ๑๐ ประเภท ดังนี้

      ๔.๑ เกษตรกรรม หมายถึง ความรู้ความสามารถในการผสมสารองค์ความรู้ทักษะและเทคนิคด้านเกษตรและเทคโนโลยี โดยการพัฒนาบนพื้นฐานคุณค่าดั้งเดิม ซึ่งคนสามารถพึ่งตนเองในสถานการณ์ต่างๆได้ เช่น ทำการเกษตรแบบผสมผสาน เป็นต้น

      ๔.๒ อุตสาหกรรมและหัตถกรรม หมายถึง การรู้จักประยุกต์ใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่ในการแปรรูปผลผลิต เพื่อชะลอการนำเข้าตลาด เพื่อแก้ปัญหาด้านดารบริโภคอันเป็นกระบวนการให้ชุมชนท้องถิ่นพึ่งตนเองทางเศรษฐกิจได้

      ๔.๓ แพทย์แผนไทย หมายถึง ความสามารถในการป้องกันและรักษาสุขภาพของคนในชุมชนด้วยสมุนไพรและรักษาโรคแบบโบราณ

      ๔.๔ การจัดการทัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม หมายถึงการจัดการทัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ทั้งการอนุรักษ์ พัฒนาและใช้ประโยชน์จากคุณค่าของทรัพยากรธรรมชาติอย่างสมดุลปละยั่งยืน

      ๔.๕ กองทุนลงธุแรกิจชุมชน หมายถึง ความสามารถในการบริหารจัดการด้านการสะสมและบริหารกองทุนและธุรกิจชุมชน ทั้งที่เป็นเงินตราและโภคทรัพย์ เพื่อเริมชีวิตความเป็นอยู่ของสมาชิกในชุมชน

      ๔.๖ สวัสดิการ หมายถึง ความสามารถในการจัดสวัสดิการในการจัดประกันคุณภาพชีวิตของคนให้เกิดความมั่งคงทางเศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรม

      ๔.๗ ศิลปกรรม หมายถึง ความสามารถในการผลิตผลงานด้านศิลปะสาขาต่างๆ เช่น จิตรกรรม ประติมากรรม ทัศนศิลป์ คีตศิลป์ เป็นต้น

      ๔.๘ การจัดการ หมายถึง ความสารถในการบริหารจัดการ ดำเนินงานด้านต่างๆทั้งขององค์กรชุมชน ศาสนา การศึกษา  ตลอดจนองค์กรอื่นๆในสังคมไทย

      ๔.๙ ภาษาและวรรณกรรม หมายถึง ความสามารถในการผลิตผลงานเกี่ยวกับด้านภาษา ทั้งภาษาถิ่น ภาษาโบราณ ภาษาไทย ตลอดจนทั้งวรรณกรรมทุกประเภท

      ๔.๑๐ ศาสนาและประเพณี หมายถึง ความสารถประยุกต์ ปรบใช้ หลักธรรมคำสอนของศาสนา ความเชื่อและประเพณีดั้งเดิมที่มีคุณค่าให้เหมาะสมต่อการประพฤติปฏิบัติ

๕. แนวการศึกษาภูมิปัญญาท้องถิ่น

      แนวการศึกษาภูมิปัญญาท้องถิ่นหรือภูมิปัญญาชาวบ้านมี ๗ ระการ ดังนี้ (เอกวิทย์ ณ ถลาง.  ๒๕๔๐:๑๗๒-๒๔๖)

         ๕.๑ ภูมิปัญญาในการดำรงชีวิตตามสภาพแวดล้อมตามธรรมชาติ คือ การใช้ความรู้ระอุบายในการดำเนินชีวิตตามสภาพแวดล้อมตามธรรมชาติ เช่น การเลือกที่ตั้งถิ่นฐานที่อยู่ การหาแหล่งน่ำดื่มน้ำใช้ การปลูกพันธุ์ไม้ไว้ในบริเวณบ้าน เป็นต้น

         ๕.๒ ภูมิปัญญาในการจัดระบบเครือข่ายระบบความสัมพันธ์ การพึ่งพา

         ๕.๓ ภูมิปัญญาในด้านหัตถกรรมพื้นบ้าน

         ๕.๔ ภูมิปัญญาในด้านสมุนไพร-ยากลางบ้าน

         ๕.๕ ภูมิปัญญาในด้านโลกทัศน์ เป็นระบบรวบรวมความคิด ความอ่าน ความเชื่อ ทัศนะคติที่บุคคลมีต่อโลก มีต่อสังคมมนุษย์เป็นนามธรรมอยู่ในจิตสำนึกของบุคลอันเกิดจากความคิดละอารมณ์ ซึ่งประสานและต่อตัวขึ้นจากประสบการณ์ที่แต่ละคนได้รับมา เช่น โลกทัศน์และชีวทัศน์เกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมตามธรรมชาติ เป็นต้น

         ๕.๖ ภูมิปัญญาในการปลูกฝังคุณธรรม การกำหนดปทัสถาน และการรักษาของดุลภาพของสังคม

         ๕.๗ ภูมิปัญญาในการปรับตัวในบริบทที่เปลี่ยนแปลงไป

   ดังนั้นภูมิปัญญาท้องถิ่นใดๆ จึงเป็นรากแก้วที่สำคัญในท้องถิ่นนั้นเจริญงอกงามอย่างมั่นคง ภูมิปัญญาของชาติพันธุ์หนึ่งอาจพัฒนาไปแตกต่างกับอีกชาติพันธุ์หนึ่งตามสภาพแวดล้อมตามสภาพสังคมในท้องถิ่นนั้นที่สามารถปรับใช้ในการแก้ปัญหาและการอยู่ร่วมกันอย่างสันติของสังคมนั้นๆได้

ที่มา https://www.gotoknow.org/posts/230940